Strijd om een democratischer kiessysteem

Bij het ontstaan van België kiezen de bestuurders van de staat in wording voor het cijnskiesrecht. Enkel wie een zeker bezit heeft verworven en belastingen betaalt, mag stemmen. Dat komt neer op minder dan één procent van de bevolking. Geleidelijk aan passen de opeenvolgende regeringen de criteria om te mogen stemmen aan. Het aantal kiezers neemt stapje per stapje een beetje toe. Na jaren van onrust, stakingen en kleine toegevingen komt in 1893, onder zware druk van progressieve liberalen en katholieken, en een algemene werkstaking op initiatief van de Belgische Werkliedenpartij, het algemeen meervoudig stemrecht tot stand. Voortaan krijgt elke mannelijke Belg vanaf 25 jaar één stem, maar sommigen krijgen twee of zelfs drie stemmen, afhankelijk van hun opleidingsniveau of de belastingen die ze betalen. Het aantal kiezers vertienvoudigt, maar een minderheid van de kiezers heeft een meerderheid van de stemmen.¹

Door de uitbreiding van het stemrecht verloopt het kiessysteem iets democratischer. De verkiezingen van 1894 leiden tot de intrede van de socialisten in het parlement. Door het stelsel van absolute meerderheden, waarbij de partij die in een kiesomschrijving de meeste stemmen haalt, daar alle zetels krijgt, is de zetelverdeling echter volledig uit balans. Met 963.825 stemmen behalen de katholieken 104 zetels, terwijl de liberalen met 537.310 stemmen amper 20 zetels krijgen en de socialisten met 310.505 stemmen 28 zetels kunnen verwerven. Liberalen en socialisten treden dan ook in verzet tegen dit stelsel van absolute meerderheden. Ze streven naar evenredige vertegenwoordiging.²

De uitbreiding van het stemrecht heeft ook lokaal een impact. Zo voelt de Liberale Associatie van het kanton Deinze na de invoering van het algemeen meervoudig stemrecht aan dat het hoogstnodig is om zich op een meer democratische leest te schoeien. Op die manier wil ze ook de nieuwe kiezers aanspreken en politiek ‘onderrichten’. De Associatie smelt samen met de Liberale Bekwaamheidskiezersbond en vernieuwt het volledige bestuur. De meer democratische insteek uit zich onder meer in de afschaffing van het verplichte inkomstgeld en de instelling van een prijsvork voor het jaarlijkse lidgeld.³ Voortaan heet de kiesvereniging de Liberale Volksgezinde Vereeniging van (het kanton) Deinze.⁴

Voor de gemeenteraadsverkiezingen van 1895 wenst de kiesvereniging een lijst samen te stellen met kandidaten uit zowel de ‘werkersklas dan uit de burgerij ten einde allen te samen, hand in hand, mede te helpen tot het omverwerpen der papen.’⁵ Ook de gemeenteraadsverkiezingen verlopen echter volgens het ‘winner-takes-it-all’-principe en het meervoudig stemrecht. In Deinze draaien deze dan ook uit op een teleurstelling. In het verslagboek wordt genoteerd: ‘Die uitslag verwondert ons niet, en kan onzen moed niet ter neerslagen. Hij bewijst alleen dat het bedrieglijk meervoudig stemrecht alleen door de katholieken is uitgevonden om hunne partij overal te bevoordeeligen.’⁶

Op de algemene vergadering van 29 november 1897 wordt het kartel van antiklerikale partijen verder besproken:

‘De Liberale Vereeniging van het Kanton Deynze in algemene vergadering samengeroepen.

Overwegende dat de Evenredige vertegenwoordiging alleen kan beletten dat het land uitsluitelijk door de vertegenwoordigers eener minderheid bestuurd worde,

Gezien al het onrechtvaardige van het huidig meervoudig stemrecht,

Na rijpe beraadslaging, beslist: zich aan te sluiten aan het “Kartel”, gesteund op de Evenredige vertegenwoordiging en het zuiver algemeen stemrecht, voor zooveel dit “Kartel” al de antiklerikale partijen zou vereenigen.

Gelast het bestuur deze beslissing bekend te maken aan de Liberale Vereeniging en aan de Vooruitstrevenden Kring van het arrondissement Gent.’⁸

Het ziet er echter naar uit dat er geen kartel gevormd zal worden in het arrondissement Gent.⁹ Daarom onderneemt de Liberale Volksgezinde Vereeniging van Deinze zelf verdere actie. Ze zendt een uitnodiging naar alle liberale kringen en personen in het arrondissement Gent waarvan zij over de adressen beschikt, om deel te nemen aan een congres om dit kartel vorm te geven.¹⁰ Het congres is een succes. De voormiddag bestaat uit een algemene discussie, ’s middags worden de gesprekken voortgezet tijdens een banket, en in de namiddag wordt er gestemd over het programma van het kartel. Het thema ‘verplicht lager onderwijs’ passeert de revue, maar hierover wordt geen consensus gevonden. Daarom beperkt het kartel zich in zijn programma tot evenredige vertegenwoordiging en zuiver algemeen stemrecht voor mannen. Het kartel wil deze standpunten verdedigen door een gezamenlijke lijst in te dienen voor zowel de provinciale verkiezingen als de wetgevende verkiezingen in 1898. Met de kreet ‘Vive le suffrage universel’ op de lippen gaan de congressisten uit elkaar.¹¹ De besprekingen leiden voor de provinciale en wetgevende (Kamer) verkiezingen effectief tot gezamenlijke lijsten met de socialisten, hoewel daarnaast ook een lijst van de Liberale Associatie wordt ingediend. De Kartellijst behaalt sterke resultaten en moet in stemmenaantal slechts onderdoen voor de Katholieke Partij.¹²

Er zijn veel medestanders van het antiklerikaal kartel, maar de Liberale Associatie van Gent verzet zich tegen deelname.¹³ Binnen de Liberale Partij is er dan ook geen eensgezindheid over beide strijdpunten. Conservatieve liberalen verzetten zich. Geleidelijk aan stellen ze hun standpunt over evenredige vertegenwoordiging echter bij onder invloed van enkele gewichtige liberale personaliteiten zoals Eugène Goblet d’Alviella.¹⁴

Ook het daaropvolgend jaar, 1899, houdt de samenwerking stand. De Vooruitstrevende Liberale Kring Gent zendt zelfs een brief met felicitaties naar de Liberale Volksgezinde Vereeniging van Deinze omwille van de verjaring van het congres in Deinze waarbij het kartel in het arrondissement tot stand kwam. In haar antwoord blijft de Deinzese liberale vereniging duidelijk achter haar standpunten staan: ‘In tegenwoordigheid der plannen, door het Staatsbestuur, in zake van Kiesrecht beraamd, zijn wij meer dan ooit van gevoelen, dat eene nauwe samentrekking van alle antiklerikalen alleen bij machte is om onzen erfelijken vijand in bedwang te houden.’¹⁵

Er wordt blijvend rond deze thema’s gemobiliseerd, bijvoorbeeld na een katholiek voorstel om evenredige vertegenwoordiging enkel van toepassing te maken in de grote arrondissementen. Op 28 mei 1899 organiseert het Nationaal Verbond voor Algemeen Stemrecht en Evenredige Vertegenwoordiging over het hele land de betoging ‘de Weerstand’. In Gent organiseren de Liberale Grondwettelijke Vereniging, de Vooruitstrevende Liberale Kring van het arrondissement Gent, de Gentse afdeling van de Belgische Werkliedenpartij en de Gentse afdeling van de Christene Volksbond een manifestatie. Ook de Liberale Volksgezinde Vereeniging van Deinze neemt vol overtuiging deel.¹⁶

Daarnaast richten de Deinzese liberalen een open brief aan de leden van de Kamer van Volksvertegenwoordigers: ‘De Liberale Volksgezinde Vereeniging van Deynze: Gezien de wraakroepende onrechtvaardigheid van Kieswetsvoorstel door de regeering nedergelegd, verzoekt de leden der Kamers van Volksvertegenwoordiging dit wetsvoorstel te verwerpen en door gansch het lande, op een Eerlijke en rechtvaardige manier, de Evenredige vertegenwoordiging in te voeren.’¹⁷ Op een bevraging van het Nationaal Verbond antwoordt de Liberale Volksgezinde Vereeniging van Deinze stellig dat de grootste middelen ingezet moeten worden om hun doelstellingen te bereiken, namelijk volksbetogingen en een onmiddellijke algemene werkstaking.¹⁸ Ook verzoekschriften over deze onderwerpen worden ondertekend door de vereniging.¹⁹ Onder zware druk wordt de evenredige vertegenwoordiging voor het nationale niveau op 29 december 1899 met een wisselmeerderheid goedgekeurd.²⁰

Deze wetgevende verkiezingen verlopen voor het eerst volgens het systeem van evenredige vertegenwoordiging en zorgen voor een herschikking van de politieke verhoudingen. Binnen de Liberale Partij kunnen de progressieve radicalen steeds meer invloed verwerven. In het liberale programma worden thema’s zoals het algemeen enkelvoudig stemrecht en verplicht lager onderwijs opgenomen.²⁵

Het algemeen enkelvoudig stemrecht blijkt echter nog niet meteen binnen handbereik. In 1902 dienen de socialisten en progressieve liberalen een wetsvoorstel in voor een herziening van de grondwet die moet leiden tot de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht. Met meetings en betogingen wordt ook buiten het parlement druk gezet. Wanneer de Kamer het voorstel verwerpt, leidt dit tot rellen die bloedig worden neergeslagen. Ook de daaropvolgende jaren blijven de socialistische partij en progressieve stemmen de druk hoog houden met manifestaties, optochten en stakingen.²⁶ Door het ontbreken van bronnen is het onduidelijk welke rol de Liberale Volksgezinde Vereeniging van het Kanton Deinze hierin opneemt.

De algemene staking van 1913 laat een diepe indruk na. De Eerste Wereldoorlog zorgt voor een onderbreking maar brengt de zaken ook in een stroomversnelling. Het besef groeit dat de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen niet langer uitgesteld kan worden. De naoorlogse regering van katholieken, liberalen en socialisten beslist met een gewone wet tot de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht voor mannen vanaf 21 jaar. Op 16 november 1919 worden de eerste verkiezingen volgens de nieuwe regeling gehouden. Een grondwetswijziging in 1920-1921 regulariseert de situatie.²⁷