‘De Nieuwe Gazet naar Kongoland’ Feestelijke opening van de spoorweg Matadi-Leopoldstad (1898)

De Nieuwe Gazet is een liberale, maar vooral Antwerpse krant. Ze identificeert zich op het einde van de negentiende eeuw zeer sterk met de stedelijke cultuur van de Scheldestad. Een belangrijk aspect van deze cultuur is het economisch expansionisme. Antwerpen maakt rond deze periode een belangrijke economische heropleving mee. Het sterke vooruitgangsgeloof en zelfbewustzijn dat hiermee gepaard gaat, is bijzonder ontvankelijk voor koloniale ideeën. Antwerpen wordt als havenstad een belangrijke toegangspoort naar de Onafhankelijke Congostaat en later de Belgische kolonie.¹ Dit moet niet enkel opgevat worden in economische termen, maar ook op het gebied van ideeën. Antwerpen gaat al zeer snel geestdriftig mee in het koloniale project.² Het stedelijke landschap bevat nog steeds enkele gebouwen en monumenten die verwijzen naar het koloniale verleden van de stad, zoals het Tropisch Instituut, de Koloniale Hogeschool (het huidige rectoraat van de Universiteit Antwerpen) en de Zoo.

De Antwerpse financiële (en politieke) elite stapt, na een korte vertwijfeling, enthousiast in in het koloniale project. De concessiemaatschappijen Anglo-Belgian India Rubber Company (ABIR) en Anversoise, initieel een exclusief Antwerpse club, genereren enorme opbrengsten.³ Onder de bestuurders van deze maatschappijen bevinden zich de liberalen Arthur Van Den Nest⁴ en Alexis Mols⁵. Charles de Wael, zoon van de liberale burgemeester Leopold de Wael⁶, wordt dan weer directeur van Abir. Dat is niet toevallig: de stedelijke Franstalige elite van de Scheldestad is grotendeels van liberale signatuur. Antwerpen wordt de thuisbasis van talrijke koloniale ondernemingen. De winst van deze bedrijven wordt aangedreven door exploitatie en dwangarbeid. De roofbouweconomie leidt tot de export uit de kolonie van grote hoeveelheden ivoor, kopal en op termijn ook rubber. Hierdoor wordt de Antwerpse haven een wereldhaven op het gebied van rubberinvoer en wordt ze zelfs de belangrijkste ivoormarkt ter wereld.⁷ Antwerpen wordt zo een draaischijf voor de handel van grondstoffen uit de Onafhankelijke Congostaat, en later de Belgische kolonie.

De realisatie van de spoorweg Matadi-Leopoldstad (het huidige Kinshasa) tussen 1890 en 1898 speelt hierin een cruciale rol. De constructie ervan is een technisch huzarenstukje, maar vooral een menselijk drama dat talloze levens eist.⁸ De spoorweg maakt de economische ontsluiting van Congo mogelijk, waarvan Antwerpen als havenstad rechtstreeks profiteert. De plechtige inhuldiging van het spoortraject op 6 juli 1898 wordt groots opgezet. Verschillende Antwerpse en Belgische kranten krijgen een uitnodiging om de festiviteiten bij te wonen. Het journalistieke reisgezelschap bestaat uit een groep van twintig personen, onder meer van de Antwerpse katholieke kranten La Métropole⁹ en het Handelsblad¹⁰ alsook van de liberale Matin¹¹. Verscheidene buitenlandse kranten, waaronder Le Figaro en Le Temps, gaan eveneens op de uitnodiging in.¹² Het zijn kranten van uiteenlopende ideologische strekkingen en posities tegenover de koloniale onderneming van Leopold II. Zo is bijvoorbeeld ook het zeer kritische La Réforme op het appel.¹³ Het reisgezelschap bestaat verder uit verschillende buitenlandse diplomaten, vertegenwoordigers van het Belgisch leger, de Kerk en de staat. De uitnodiging voor de reis komt van de Compagnie du Chemin de Fer du Congo (CCCI), die onder leiding staat van Albert Thys¹⁴. De opzet, als een van de eerste voorbeelden van grootschalige public relations, is om de koloniale onderneming op een positieve manier in beeld te brengen.¹⁵

Vanaf het vertrek deelt Moortgat zijn belevenissen en opvattingen met de lezers van De Nieuwe Gazet in een uitgebreid reisverslag, onder de titel ‘De Nieuwe Gazet naar Kongoland. Ons Reisboek’ . Het zijn in feite kortverhalen, die op een bijna cinematografische manier de impressies van Moortgat weergeven. Het reisverslag is een speciaal type van verslaggeving dat de grenzen tussen nieuwsverslaggeving en fictie overstijgt. Dit genre past binnen het opkomende new journalism, dat overwaait uit de Angelsaksische pers. Typerende karakteristieken hiervan zijn de zucht naar sensatie, toegankelijkheid en de persoonlijke toon. Reisverhalen zijn eind negentiende eeuw enorm in trek bij het steeds uitdijende lezerspubliek, en een belangrijk element in het creëren van een koloniaal bewustzijn, gefundeerd op idealen zoals heroïsme, ontdekking en zelfopoffering. De lezer krijgt daarbij een beeld gepresenteerd van de ‘Ander’, gekleurd door raciale denkbeelden en stereotypering. De ‘Ander’ wordt geconstrueerd door een beschrijving van zijn ‘primitieve’, ‘onbeschaafde’ of ‘wilde’ toestand. In deze context is er enorm veel aandacht voor een subjectieve beschrijving van natuur, het leven in stammen of culturele gebruiken. Het reisverhaal is een uiting van zelfbewustzijn en de verbeelding dat onontgonnen paden worden bewandeld. Dit wordt enkel versterkt door de opkomst van de camera, die de fotograaf in staat stelt om stereotypen en vooroordelen te capteren.¹⁸

De reis van Antwerpen naar Matadi duurt 21 dagen, maar het leven aan boord is niet onaangenaam: ‘Tusschen het ontbijt en het diner, Amerikaansche cocktails, wijn met cognac of rhum of porto, op dek. Het is er bij uit te houden. Het is hier een echte hemel’.²¹ Ook de champagne vloeit blijkbaar rijkelijk: van de vierduizend flessen zijn er bij aankomst slechts achthonderd over.²² Er is tijd om te socialiseren met andere gasten. Zo leert Moortgat de Belgische koloniale pionier Alexandre Delcommune²³ kennen, die in opdracht van de CCCI de rendabiliteit van het spoortraject onderzocht. Naast ontspanning moet er natuurlijk ook gewerkt worden. Moortgat schrijft dat het absoluut geen speelreis is en dat zijn leven vergald wordt door ‘het gedwongen leveren van een dozijn bladen kopij, want de concurrentie die aan boord tusschen de journalisten heerscht wil niet minder aannemen, de tirannieke feeks!’.²⁴ Ook op het einde van de negentiende eeuw beconcurreren journalisten van rivaliserende kranten elkaar voor het brengen van primeurs. De journalistieke cultuur is in transformatie door de opkomst van de massapers.²⁵

Het reisverhaal appelleert bij het grote publiek door de specifieke opbouw met oog voor drama, zelfopoffering, heroïsme en sensatie. Het dichterlijke proza van Moortgat voldoet aan al deze elementen. Twee ongelukken op zee, van een machinist en van een matroos, worden gedetailleerd beschreven. De lezer wordt aangesproken op zijn empathisch vermogen: ‘De man die deze reuzenboot door de baren stuwde snel als de wind. Als haar machine stil lag kon hij ze weer in gang zetten… maar het menselijk werktuig zet niemand weer terug aan gang. Zijn vrouw weet niets … gelukkig is ze zolang ze niets weet. Wij weten het wel en zijn diep ongelukkig in haar plaats. Ik ben ziek van weemoed en verbeten spijt’.²⁶ Het gevaar en de dood loert altijd om de hoek tijdens deze reis naar ‘het land der krokodillen, der menscheneters… der schrikgodin van de Tropenwereld: Malaria’.²⁷

Typisch aan dit soort reisverslagen zijn de talloze natuurindrukken van ‘het donkere Afrika’.²⁸ De tropische natuur wordt in al zijn gevaarlijkheid en ondoordringbaarheid omschreven: ‘In het weelderige groen van die bosschen dringt het oog nauwelijks door. De zon kan er al even min haar stralen schieten. Het is er zwoel, smachtend, koortsig en doodelijk voor den blanke die er den voet zet’. Maar als men het bos dan toch durft te betreden: ‘In het groen krielt het van prachtige vlinders en kevers…, van duizendpoten, schorpioenen, spinnen, adders en krokodillen. Nijlpaarden zijn er ook’.²⁹ In deze beeldspraak zijn avontuur en heroïsme de metgezellen van de koloniale reiziger.

De reis is natuurlijk vooral opgezet om het koloniaal vuur bij de Belgen aan te wakkeren. Dat uit zich in het reisverslag van De Nieuwe Gazet. Tijdens de reis zelf worden er verschillende tussenstops gemaakt, onder andere in Vlissingen, Lissabon, Madeira, Tenerife, Dakar en Libreville. De Albertville wordt in verschillende van deze plaatsen plechtig onthaald met veel egards. Het is onderdeel van een koloniaal ritueel dat uitgebreid wordt beschreven. Dat is een belangrijk element in de beeldvorming van België als een koloniale mogendheid. De Nieuwe Gazet cultiveert het idee van nationale en Antwerpse trots over de koloniale onderneming. Opvallend is dat het wordt voorgesteld als een Belgisch project met nagenoeg geen enkele referentie naar de soeverein van de Onafhankelijke Congostaat, Leopold II. De overname van de kolonie door België, een idee dat sinds 1895 leeft in de publieke sfeer, wordt onder meer door De Nieuwe Gazet uitgedragen.³⁰ Het koloniale idee wordt niet in vraag gesteld. Sterker nog, ‘koloniaal bezit’ wordt beschreven als een behoefte voor geïndustrialiseerde naties: ‘Want het wordt, waarachtig, hoog tijd, dat de Belgen beginnen te begrijpen, dat met thuisblijven niets te winnen is’.³¹ Kolonialisme en nationalisme gaan daarbij hand in hand: ‘België heeft een kolonie geschapen: dit alleen is genoeg om zijn zonen sterk en dapper te maken om den strijd des levens te strijden onder de volkeren’.³²

Moortgat tekent het volgende op over Leopoldstad: ‘We waren daar niet weinig verbaasd bij onze aankomst als we een echte stad vonden, ditmaal met dertig of veertig grote stenen gebouwen, met hangars en magazijnen. (…) Ik kan u verzekeren dat we vreemd stonden te kijken. Verbeeld u een groten tuin met tropische planten - want Leo is niets anders - met hier en daar gebouwen als broeikassen of lusthuizen’.³⁵ Door de ontwikkeling van de spoorweg kent Leopoldstad een steile groei. De realisatie ervan wordt voorgesteld als een titanenwerk en een overwinning van de Europese beschaving.

Moortgat vertelt natuurlijk niet louter wat hij ziet, maar vooral hoe hij dingen ziet. Het reisverslag is het toonbeeld van koloniale beeldspraak, gebaseerd op een raciale hiërarchie en ontmenselijking. Over de Congolese bevolking schrijft hij: ‘Het zijn kinderen, anders niet (…) De neger is een geboren knecht. Rap is hij niet, noch sterk ver van daar, doch gewillig en gedwee en tevreden ziet hij er uit. (…) De neger is een dief. Maar hij steelt gelijk het kind, gelijk de aap, gelijk de ekster, zonder het begrip van het kwaad dat hij doet’.³⁶ In de opvattingen van Moortgat is het zwarte ras inferieur aan het blanke: raciale hiërarchie is een centraal element in zijn discours. Het zwarte ras is volgens hem gedegenereerd door ‘geslachtsdrift’ en zedeloosheid. De lokale bevolking wordt niet alleen omschreven als inferieur, maar ook als de essentie van het kwaad. Er is een sterke morele veroordeling aanwezig in het verhaal dat zich vertaalt in satan-achtige uiterlijke beschrijvingen, zoals ‘Die zwartsnuiten, zoo lelijk als Be’zebub zijn schoonmoeder’.³⁷

Het is vooral de culturele dans die weerzin oproept: ‘Tamtaderam! Tamtaderam! Tam Taderam! (…) Daar staan ze te dansen de lelijke, monsterachtige snullen, al handenklappend en zingend een onverstaanbaar mengelmoes, altoos ’t zelfde’. Hij beschrijft het aanstootgevende dansen als een oorzaak van verval: ‘Een ras dat geen ander leven kent dan het beestachtige geslachtsleven is veroordeeld tot hersenverslapping en verbeesting. God betere dat we geen medelijden zouden hebben met die arme natuurkinderen’.³⁸ In het discours van Moortgat zijn er heel weinig referenties te vinden naar de zogenaamde beschavingsmissie. Hij probeert de kolonie vooral te verkopen aan zijn lezerspubliek, en onderstreept dus vooral het belang van de economisch exploitatie voor Antwerpen (en België).

De denkbeelden van Moortgat sluiten aan bij de fysieke antropologie en illustreren de reikwijdte van haar ideeënkader. Als ‘wetenschappelijke discipline’ - populair tijdens de eerste Wereldtentoonstellingen in Antwerpen - hield ze zich bezig met het ontwikkelen van raciale hiërarchie.³⁹ Op het einde van de negentiende eeuw raakt dit denken in verval, omdat het idee van niet-evoluerende rassen moeilijk past binnen de koloniale propaganda van de beschavingsmissie. In de plaats daarvan komt het evolutionisme op, waarbij culturen worden geclassificeerd volgens een niveau van beschaving.

Het reisverslag van Moortgat bevindt zich duidelijk op een overgang van ideeën in koloniale propaganda. Zo maakt hij op het einde van zijn reis een reflectie over wat op hem het meeste indruk heeft gemaakt: ‘Voor mij is de indruk de volstrekte overtuiging van de kracht en de macht van het beschavingsdenkbeeld, en van de algehele opening van het geheimvolle Afrika door de beschavers. Te Boma reeds werd die indruk gevoeld, vooral bij het bemerken hoe er voor de opleiding der jonge inboorlingen wordt gezorgd. Te Matadi is hij dieper geworden en bij het bezoek van den spoorweg die twee werelden aan elkander verbindt’.⁴⁰ Beschaven betekent voor Moortgat niet zomaar Europeaniseren. Er moet de Congolese bevolking vooral een goed stoffelijk bestaan verschaft worden: ‘Dan zal voor ons klein landeken een fortuin aan hem overschieten, hij zal dankbaar zijn, want hij zal er goed bij varen’.⁴¹ Het verkopen van de kolonie aan de lezers van De Nieuwe Gazet gebeurt dus door te wijzen op de waarde van de economische exploitatie, waarbij de Congolese bevolking vooral als een inferieure arbeidskracht wordt beschouwd.

De Nieuwe Gazet is een interessante case, omdat ze de gelaagdheid en complexiteit van het onderwerp aantoont. Het dagblad identificeert zich zeer sterk met de Antwerpse stedelijke cultuur die grote verwevenheid vertoont met het koloniale project. Daarnaast zit de liberale krant gewrongen tussen de verschillende strekkingen binnen de brede liberale beweging. De Nieuwe Gazet schaart zich uiteindelijk volledig achter het koloniale project dat ze altijd als een Belgische onderneming beschouwt. Dit gebeurt echter niet zo vanzelfsprekend en via verschillende omzwervingen. In april 1900 staat de krant op de eerste rij om de gruwelijkheden in de Onafhankelijke Congostaat aan te kaarten. Een open brief, die in de krant verschijnt, geeft aanleiding tot het Mongala-schandaal. De gruwelijke praktijken - het massale uitmoorden en verminken van de Congolese bevolking - door agenten van de Anversoise komt daarbij bovenaan de politieke agenda te staan. De pijlers van de koloniale macht worden door de krant echter nooit in vraag gesteld. Een sterk anti-Engels sentiment in de nasleep van de ‘Boerenoorlog’, koloniale propaganda en pragmatisme beslechten de strijd.

Kortom, De Nieuwe Gazet is een belangrijke stem doorheen de (Belgische) koloniale periode, vooral in de Antwerpse opinievorming. Deze brede koloniale geschiedenis van de krant verdient op een andere plek meer aandacht. In dit stuk werd één segment van het verhaal belicht door wat dieper in te gaan op de eerste reis van de krant naar de Onafhankelijke Congostaat in 1898.