Het PVV-Migratiecongres van 1989: een repliek op het Vlaams Blok

Vooraleer dieper in te gaan op de inhoud van het congres, is het relevant om de maatschappelijke en politieke context in detail te bestuderen. De geschiedenis van de naoorlogse migratiebewegingen naar België kan ruwweg onderverdeeld worden in drie periodes.¹

Een eerste periode - van de Tweede Wereldoorlog tot de eerste oliecrisis (1973-1974) - staat in het teken van wederopbouw en stabiele economische groei. Kenmerkend voor deze periode zijn de bilaterale akkoorden met Zuid-Europese landen, en later verschillende landen rondom het Middellandse Zeegebied, die arbeidsmigratie mogelijk maken.² Deze zogenaamde ‘gastarbeiders’ worden massaal gerekruteerd om tekorten op de Belgische arbeidsmarkt in te vullen.³ Migratie wordt algemeen gepercipieerd als iets positiefs door de hoge economische voordelen die ze creëert voor het gastland.⁴ Kortom, het arbeidsmigratiesysteem van de naoorlogse periode wordt grotendeels gestimuleerd door een gunstig politiek en economisch klimaat. Belangrijk is het gegeven dat de aanwezigheid van deze gastarbeiders als een tijdelijk fenomeen wordt gezien. Dit vertaalt zich in een relatief gebrek aan beleidsmaatregelen rond migratie. Daarnaast worden er zeer weinig rechten toegekend aan deze gastarbeiders of toegang verleend tot welzijnsondersteuning.⁵

De eerste oliecrisis (1973-1974) luidt het begin in van een tweede periode, die eindigt met de val van het IJzeren Gordijn in de late jaren ‘80. Een periode waarin er een einde komt aan de economische hoogconjunctuur. Het economische landschap komt in zwaar weer terecht met opeenvolgende recessies, hoge werkloosheid en minder nood aan arbeidsmigratie.⁶ West-Europese landen beëindigen de gastarbeiderprogramma’s en kondigen een migratiestop af. België doet dat in 1974.⁷ Overheden proberen migratie strikter te controleren en te beperken. Onderzoek toont aan dat deze restrictieve maatregelen vaak onbedoelde effecten hadden.⁸ Zo maakten arbeidsmigranten van buiten de EEG meer de keuze om zich permanent te vestigen in het gastland, aangezien de restrictieve maatregelen de mobiliteit van migranten steeds moeilijker maakten. Gezinshereniging wordt een van de belangrijkste migratiekanalen naar België, vooral voor Turkse en Marokkaanse families. Het idee dat migranten zich slechts tijdelijk zouden vestigen in België komt steeds meer onder druk te staan. Een samenloop van factoren, zoals de groeiende werkloosheid en de erosie van het sociale weefsel, leidt tot groeiende maatschappelijke spanningen._⁹

Een derde periode, die zich afspeelt in de context van opeenvolgende economische crisissen van de jaren ’90, wordt gekenmerkt door snel veranderende migratiepatronen. De oorlogen in Joegoslavië en de desintegratie van de Sovjet-Unie leiden tot een toename van vluchtelingen of asielzoekers.¹⁰ Zeer snel al ontstaat er discussie over het begrip ‘vluchteling’ en de toekenning van asielrechten -gewaarborgd door de Conventie van Genève (1951). Het vrij verkeer van personen (voor burgers van de EU) en de afschaffing van de binnengrenzen (Schengenakkoorden) leiden tot een enorme toename van intra-Europese mobiliteit. Tegelijk wordt de beleidsfocus verlegd naar de buitengrenzen van de EU en burgers van zogenaamde ‘derde’ landen.¹¹ Verder resulteert de groeiende integratie van de wereldeconomie tot specifieke migratiedynamieken: er ontstaat een nationale competitie voor hoogopgeleide migranten en studenten. Migratiepatronen worden steeds complexer door de diverse vormen van internationale mobiliteit.

Migratie is lange tijd geen belangrijk politiek thema. Dat betekent echter niet dat migratie geen aandacht krijgt. Zo wijst bijvoorbeeld de liberale vakbond ACLVB in 1960 al op de amateuristische manier waarop arbeidsmigranten worden onthaald. In een nota klagen ze de slechte sociale omstandigheden aan en het gebrek aan begeleiding.¹² Ook in de media verschijnen regelmatig artikels over deze problematiek. Vanaf de jaren 1978 komt migratie steeds meer in de publieke belangstelling te staan. Een belangrijke omslag in ideeën ontstaat door het besef dat de aanwezigheid van migranten een permanent gegeven is. Het uitblijven van een coherent ‘vreemdelingenbeleid’ krijgt in deze context steeds meer kritiek: ‘Wat er het afgelopen decennium aan zinnig werk werd verricht in verband met immigranten en vreemdelingen kan in één woord worden samengevat: bedroevend’.¹³ Zo kon, volgens de auteur van het artikel, een potentieel probleem omtrent migratie uitgroeien tot een reëel probleem, met vergaande consequenties.

Toch komen er vanaf de jaren 1980 ook op beleidsniveau enkele initiatieven tot stand. Reeds in 1978 legt Vic Anciaux, staatssecretaris voor Nederlandse Cultuur en Sociale Zaken, de eerste migratienota voor.¹⁴ Twee jaar later stelt Lucienne Herman-Michielsens, als staatssecretaris voor de Vlaamse Gemeenschap, ook een beleidsnota voor het migrantenbeleid op.¹⁵ Daarnaast wordt nieuwe wetgeving gestemd rond de toegang tot het grondgebied, het verblijf, de vestiging en verwijdering van vreemdelingen (1980). De antiracismewet dateert van het jaar 1981.¹⁶ De wet Gol (1984) voert een vestigingsverbod in voor enkele gemeenten rond Brussel, beperkt het recht op gezinshereniging en vereenvoudigt de naturalisatieprocedures.

Beleidsmakers nemen dus verschillende initiatieven rond de thematiek, maar een coherent migratiebeleid blijft uit.

Op politiek vlak vindt in de laatste twee decennia van de twintigste eeuw een aardverschuiving plaats. Zo ontstaat er een nieuwe maatschappelijke breuklijn rond migratie, cultuur en identiteit. Het onderwerp migratie wordt bij uitstek gepolitiseerd door een nieuwkomer in het politieke landschap: het extreemrechtse Vlaams Blok. De partij speelt in op de maatschappelijke discussie over het migratievraagstuk, die niet afdoende wordt beantwoord door de andere politieke partijen op dat moment. In Antwerpen wordt het Vlaams Blok bij de gemeenteraadsverkiezingen van 1988 - een decennium na de oprichting - de derde grootste partij met bijna 18 % van de stemmen. Het is een eerste grote lokale doorbraak voor de extreemrechtse partij. Vanaf de verkiezingen van 1987 zet de partij volop in op het thema migratie of ‘vreemdelingen’. Het is in deze periode dat de slogan ‘Eigen volk eerst’ wordt gelanceerd.^17 18 Het Vlaams Blok poneert dat het vooral ‘het recht op werk voor het eigen volk’ verdedigt¹⁹ en stelt daarbij de vraag: ‘500.000 werklozen, waarom nog gastarbeiders?’.²⁰ De voorstellen over migratie blijven echter beperkt tot slogans. In de eerste twee partijprogramma’s is er amper aandacht voor het onderwerp. Pas vanaf 1990 presenteert de partij jaarlijks pamfletten en voorstellen over migratie, die uitmonden in het zogenaamde 70-punten plan (1992).²¹

De gemeenteraadsverkiezingen van 1988 jagen (een eerste) schokgolf door de politiek. Verschillende politieke partijen schakelen vervolgens een versnelling hoger met het uitwerken van een beleidsvisie over migratie. De PVV richt in de schoot van het zogenaamde schaduwkabinet een nieuwe werkgroep op, die het migratievraagstuk uitgebreid moet analyseren en concrete beleidsvoorstellen uitwerken. Er wordt voortgebouwd op eerdere initiatieven - zoals de migratienota van Herman-Michielsens en de verschillende studiedagen rond het thema²² - en de expertise binnen het Liberaal Studiecentrum.

Er zijn twee directe aanleidingen voor de organisatie van het PVV-Migratiecongres in 1989. Een eerste belangrijke reden is de aanstelling van Paula D’Hondt als Koninklijk Commissaris voor het Migrantenbeleid. Haar opdracht bestaat erin om een reeks voorstellen uit te werken om het samenleven tussen verschillende bevolkingsgroepen te bevorderen. De regering-Martens VIII wil hiermee aantonen dat ze de migrantenkwestie serieus neemt.²³ Met het Migratiecongres wil de PVV, als oppositiepartij, het voortouw nemen in de politieke discussie. Een tweede belangrijke aanleiding zijn enkele uitspraken van liberale kopstukken in de pers, die de veelstemmigheid binnen de liberale partij naar de voorgrond brengen. Vooral de uitspraken van Guy Verhofstadt over de verplichte uitzetting of terugkeer van migranten die zich weigeren aan te passen, brengt een vloedgolf van reacties teweeg.²⁴ Het creëert ook een polemiek binnen de partij - vooral de PVV-jongeren laten van zich horen. Het congres is dus ook bedoeld om de violen binnen de partij op elkaar af te stemmen, en naar buiten te treden met een coherente visietekst.

Het vooropgestelde objectief van het congres, met als titel PVV en Migranten: Open en Eerlijk, is om een brede maatschappelijke discussie op te starten. Het moet, volgens PVV-voorzitter Guy Verhofstadt,  een antwoord bieden op de onverdraagzaamheid van het Vlaams Blok, de lichtzinnigheid van de regering en de naïviteit van de socialisten.²⁵ In voorbereidende werkgroepen wordt gewerkt aan een preliminaire migratienota voor het congres, die goedgekeurd wordt door de partijraad. Daarna vindt er een consultatie plaats van de arrondissementfederaties. De tekst wordt voorgelegd aan de brede basis van de partij en meer dan 125 amendementen worden uiteindelijk neergelegd. Het congres komt met 62 voorstellen om migratie te ‘beheersen’. Een belangrijke voorwaarde daarbij is dat de immigratiestop strikter wordt afgedwongen: niet alleen tijdens een periode van laagconjunctuur, maar ook bij schaarste op de arbeidsmarkt.²⁶ De kern van het voorstel is de strategie van een tweesporenbeleid: integratie in de Belgische samenleving, en re-integratie in de landen van herkomst.

Een centraal uitgangspunt van het congres is dat er grote spanningen zijn ontstaan tussen een deel van de Belgische bevolking en een grote groep migranten. Beide groepen kampen, volgens de PVV-nota, met hetzelfde probleem, namelijk kansarmoede. Dit leidt tot spanningen in de wijken, en heeft een politieke vertaling gekregen met de doorbraak van het Vlaams Blok. De migratienota stelt dat ‘de ‘autochtone’ bevolking, evenmin als de reeds geïntegreerde migranten, het slachtoffer mogen zijn van hun verdraagzaamheid’.²⁷ In realiteit ligt de focus van het congres echter bijna uitsluitend op het gepercipieerde samenlevingsprobleem van de ‘autochtone’ bevolking.

Op het gebied van integratie is de retoriek in de nota verwrongen tussen conflicterende noties van assimilatie en integratie. Het idee achter vele maatregelen, of in ieder geval de legitimatie ervoor, lijkt vooral de frustratie bij de ‘autochtone’ bevolking. De beleidsmaatregelen beogen een spanningsreducerend effect met als grondgedachte dat: ‘de migrantenbevolking zich moet aanpassen aan de waarden en leefgewoontes van de autochtone bevolking en niet omgekeerd’.²⁸ Het idee van homogene culturele entiteiten is latent aanwezig. De nadruk op een ‘homogene’ Belgische gemeenschap wordt uit de finale tekst geschrapt, maar blijft wel een weerslag hebben in het opzet van de migratienota.²⁹ Dit uit zich in een typische wij-zij-logica, die het discours domineert.

Interessant is het gegeven dat ‘de culturele eigenheid van de allochtonen moet worden gevrijwaard, in zoverre de uitoefening ervan de autochtone bevolking niet hindert’.³⁰ Het klassiek liberale schadebeginsel is hier dus getransformeerd in een ‘hinderbeginsel’. Daarbij wordt vooral de sterke ‘religieuze beleving’ van de migranten geviseerd: ‘Talloze moskeeën werden in bepaalde buurten uitgebouwd, in weerwil van de afwijzende en argwanende reacties van de autochtone bevolking’.³¹ Daarnaast wordt er gewezen op ‘typische uitingen van migrantenculturen’ zoals ‘andere woonculturen’: ‘De aanwezigheid van migranten in bepaalde woonwijken, veroorzaakt heel vaak -vergeef me het woord - de verloedering van de woonomgeving. Zij vormt een bron van ergernis bij onze bevolking’.³²

Inhoudelijk bevindt de PVV-migratienota zich in een spreidstand tussen enerzijds emancipatorische elementen en anderzijds de nadruk op onverenigbare culturele tegenstellingen. De voorstellen vormen een trendbreuk met voorgaande initiatieven binnen de liberale beweging. Bij deze initiatieven ligt de klemtoon vooral op dialoog en compromis met daarbij de kanttekening dat bepaalde liberale principes, zoals de scheiding tussen kerk en staat en de vrijheid van meningsuiting, nooit ter discussie kunnen staan. De PVV-migratienota van 1989 moet vooral worden bestudeerd in de politieke context op dat moment. De liberale partij probeert zich in zekere zin het migratiethema toe te eigenen en wind uit de zeilen te nemen van het Vlaams Blok. Een typisch fenomeen van accommodatie is het resultaat, waarbij bepaalde liberale accenten minder worden benadrukt.³⁹ Overigens moet de eensgezindheid binnen de liberale partij worden genuanceerd. Verschillende amendementen proberen net het emancipatorische verhaal te versterken en het eenzijdige perspectief te verzwakken.

Eind jaren 1990 vindt de partij een eigen stem rond het thema, met een meer activerend en individualiserend integratiebeleid. De liberalen stellen een zogenaamde ‘derde weg’ van inburgering voor, opgebouwd rond gedeelde rechten en plichten van gelijkwaardig burgerschap.