De progressistische partij (1887-1900)

Het Unionisme - de afgedwongen politieke eensgezindheid uit de beginjaren van de jonge Belgische staat - komt eind jaren 1830, begin jaren 1840 steeds meer onder druk te staan. Liberalen en katholieken komen op steeds meer fronten lijnrecht tegenover elkaar te staan en zoeken naar een duidelijke profilering en interne eensgezindheid. Op initiatief van enkele prominenten roept de Brusselse liberale groepering L’Alliance in 1846 een nationaal congres samen, met als doel de oprichting van een partij. Honderden leidende figuren uit het hele land geven gehoor aan de oproep en verzamelen in Brussel. Op een bij tijden tumultueus congres, dat geleid wordt door Eugène Defacqz, blijkt de eensgezindheid soms ver te zoeken. Behoudsgezinden (doctrinairen) en progressieven (radicalen) zetten hun - soms ver uiteenlopende - visie uiteen maar blijven onder druk van de organisatoren ook zoeken naar essentiële raakpunten. Deze worden gepubliceerd in de vorm van negen congresresoluties en zes programmapunten: een uitbreiding van het kiezerskorps via verlaging van de kiescijns en de invoering van bekwaamheidskiezers, de onafhankelijkheid van de burgerlijke macht, de inrichting van officieel onderwijs op alle onderwijsniveaus, de afschaffing van de nog resterende reactionaire wetten, de verhoging van het aantal volksvertegenwoordigers en senatoren met het oog op een accuratere vertegenwoordiging van elke regio en ten slotte de verbetering van de levensomstandigheden van de laagste bevolkingsklassen.¹

Nog geen jaar later, in maart 1847, volgt een tweede congres. Op het programma staat de vorming van een efficiënte partijstructuur. En hier gaat het al fout. Enkele grote federaties sturen hun kat, zoals Brugge, Oudenaarde, Ieper en ook de belangrijke Gentse kiesvereniging. De belangrijkste dissidenten bevinden zich echter in Luik en Brussel, twee grootsteden met zowel een radicale als een behoudsgezinde liberale associatie. De behoudsgezinden blijven thuis en beperken hun delegatie tot enkele waarnemers zonder stemrecht. Onder de afwezigen zijn grote namen zoals Théodore Verhaegen en Walthère Frère-Orban. De afwezigheden kunnen makkelijk worden verklaard: de organiserende Brusselse liberale kieskring L’Alliance is in de ogen van de conservatieve doctrinairen verworden tot een broeinest van progressisme. Het congres gaat zonder verdere afspraken uit elkaar en de teleurstelling is groot.²

In de daaropvolgende jaren zijn de doctrinairen ongenaakbaar. Zij leggen het nationaal beleid van de partij vast en domineren de liberale regeringen van de negentiende eeuw. Doctrinaire sleutelfiguren als Charles Rogier en Walthère Frère-Orban slagen er via kleine toegevingen en occasioneel overleg in om de progressieve vleugel aan boord te houden. Zij worden in die dominante rol flink geholpen door de door henzelf gecreëerde institutionele structuur. Het vigerende cijnskiesrecht bevoordeligt immers in heel sterke mate de achterban van de doctrinairen, zijnde de hogere burgerij. De grote maatschappelijke verandering die de progressisten nastreven, vindt vooral steun bij de middenklasse, die helaas (nog) geen stemrecht heeft, en bij de opkomende arbeidersbeweging die een belangrijke impuls krijgt vanuit de Eerste Internationale vanaf 1864. Met andere woorden, status quo haalt het voorlopig nog van emancipatie en democratisering.

Na de zware sociale onlusten van 1886 beginnen Janson en Féron in alle ernst te werken aan een nieuwe progressistische eenheidspartij van arbeiders en burgerij onder leiding van de liberalen. Het belangrijkste doel is de afschaffing van het cijnskiesrecht zodat de macht van de klerikalen kan worden gebroken. In mei 1887 gaat Jansons droom in vervulling en zit hij het eerste Progressistisch Congres voor. Een brede coalitie van socialisten en progressieve liberalen keurt een programma goed dat een verregaande democratisering van de Belgische samenleving inhoudt. De meer dan zeshonderd aanwezigen stemmen (in volgorde) volgende programmapunten: uitbreiding van het stemrecht tot alle burgers die kunnen lezen en schrijven, verhoogde toegankelijkheid tot de Senaat, invoering van verplicht (gelaïciseerd) lager onderwijs, reglementering van kinder- en vrouwenarbeid, onmiddellijke en absolute scheiding van Kerk en Staat, afschaffing van het lotelingensysteem, herziening van het belastingstelsel ten voordele van de kleine verdiener, invoering van verregaande sociale rechten voor werknemers, democratisering van het kredietwezen, gelijkheid van de twee landstalen en invoering van stemplicht.⁹

Dit eerste van zeven progressistische congressen op dertien jaar tijd zet de vele verzuchtingen van progressief België op een rij en gaat op zoek naar een parlementair draagvlak, onder meer binnen de vrijmetselaarswereld. In vele loges is immers begrip voor dit streven naar lotsverbetering en democratisering. Het onthaal in de politieke wereld blijft echter lauw. Conservatieve katholieken en doctrinaire liberalen kijken wat meewarig naar deze hemelbestormers die ze weinig slaagkansen toedichten. De socialistische pers, met Le Peuple op kop, is dan weer teleurgesteld dat gekozen werd voor een liberaal burgerlijke kieshervorming in plaats van een onmiddellijke eis tot invoering van algemeen enkelvoudig stemrecht. Inhoudelijk legt dit congres wel de krijtlijnen vast waarbinnen het parlement in de komende decennia emancipatie zal aanpakken.¹⁰

In 1889 keert Janson terug naar de Kamer van volksvertegenwoordigers en wordt er de gepassioneerde woordvoerder van de Belgische progressisten.¹¹ In 1890 dient hij een wetsvoorstel in ter herziening van een aantal grondwetsartikelen betreffende het kiesrecht. De Kamer keurt dit voorstel goed. Op het derde Progressistisch Congres dat kort nadien volgt, moet dan ook een keuze worden gemaakt welke kieshervorming men in het parlement zal verdedigen. Om de coalitie met de socialisten niet in gevaar te brengen, besluit het congres om alle mogelijke tussenfasen over te slaan en de progressisten opteren resoluut voor de verdediging van het algemeen enkelvoudig stemrecht. De daaropvolgende discussies in het parlement verlopen op het scherp van de snee. Het verzet tegen het algemeen enkelvoudig stemrecht blijkt veel te sterk te zijn en na drie jaar debatteren keurt het parlement in 1893 het voorstel Nyssens goed, dat het algemeen meervoudig stemrecht in combinatie met een meerderheidsstelsel introduceert. Dit compromis komt helemaal tegemoet aan de katholieke conservatieve vleugel, die als enige van deze kieswetwijziging kan profiteren. De progressisten trekken aan de alarmbel en starten een campagne voor de gelijktijdige invoering van het evenredigheidsstelsel zodat de schade voor de progressisten en de liberalen beperkt zou blijven, maar falen.

De liberale en progressistische verkiezingsnederlaag van 1894 is van een nooit eerder geziene omvang. Janson wordt, net als vele andere progressisten, niet herkozen maar kan via het pas ingevoerde systeem van provinciale senatoren zetelen in de Senaat. De progressisten blijven hun ideeëngoed verdedigen maar de schwung is eruit. Bovendien worden zij door velen met de vinger gewezen voor de eclatante kiesoverwinning van de katholieken, het absolute tegengestelde van wat zij beoogden en waarvan zij droomden. In 1900 komt een einde aan dit experiment. De liberale progressisten worden opgeslorpt door de oude moederpartij, de socialisten sluiten zich aan bij de Belgische Werkliedenpartij.¹²

Een aantal onder hen, opnieuw vooral op lokaal vlak, blijft verweesd achter en valt tussen twee stoelen of kan nog tot de Eerste Wereldoorlog een vorm van partijpolitieke autonomie in stand houden. Voorbeeld hiervan is Gent, waar de progressisten van Constant Heynderickx en Felix Cambier tot 1919 een afzonderlijke fractie blijven vormen in de gemeenteraad.¹³