Verkiezingsdrukwerk

Tijdens verkiezingscampagnes in de negentiende en twintigste eeuw is verkiezingsdrukwerk het voornaamste communicatiemiddel van kandidaten en partijen. Een goed uitgedachte campagne kan het verschil maken tussen regeringsdeelname of een oppositiekuur, de burgemeesterssjerp of enkel een zitje in de gemeenteraad. De laatste 100 jaar maakte onze samenleving een enorme innovatie in communicatiemiddelen mee, wat zich ook weerspiegelt in de verkiezingspropaganda.

Propaganda in de negentiende eeuw

Een beperkt kiespubliek gecombineerd met nog beperktere budgetten voor het voeren van campagne resulteert in de begindagen van België in zeer beperkte propaganda. Er is nog geen sprake van georganiseerde partijen, laat staan van campagneteams.

Vanaf de jaren 1840 komen de eerste lokale liberale verenigingen op. De stichting van de Liberale Partij in 1846 is een primeur in België maar zorgt op het vlak van propaganda niet direct voor grote veranderingen. Het stemrecht is immers nog heel beperkt: enkel voor mannen die voldoen aan de hoge kiescijnzen (een vorm van belastingen). De afwezigheid van de opkomstplicht zorgt er ook voor dat die liberale verenigingen veel energie moeten steken in het overhalen van kiesgerechtigden om überhaupt te gaan stemmen. De weinige affiches en pamfletten in het eerste deel van de negentiende eeuw schetsen ons vooral een beeld van verzuiling. Terwijl de verenigingen zeker aandacht schenken aan het verdedigen van hun eigen standpunten, doen ze minstens evenveel moeite om hun tegenstrevers onderuit te halen. In tekstaffiches, pamfletten, verkiezingskrantjes en brieven neemt men in uitgebreide teksten de tijd om de kiezer voor zich te winnen.

Uitbreiding van het stemrecht

De jarenlange strijd van liberale progressisten en socialisten werpt in 1893 zijn vruchten af als het algemeen meervoudig stemrecht (voor mannen boven de 25) wordt ingevoerd. Het aantal stemgerechtigden stijgt van ca. twee procent van de bevolking naar twintig procent. Enkele veranderingen aan de zetelverdeling in het parlement resulteert ook in het toenemend belang van de partijorganisatie. Op het vlak van propagandavoering verandert er op het eerste gezicht echter weinig. In lange teksten steekt de liberale propaganda nog steeds de draak met de Katholieke Partij, maar ook de socialisten worden kop van jut.

Propaganda in het interbellum

De Eerste Wereldoorlog is een grote cesuur in de Belgische geschiedenis, zo ook voor het verloop van de verkiezingen. Het enkelvoudig stemrecht voor mannen boven de 21 wordt na de Eerste Wereldoorlog ingevoerd. In de jaren twintig krijgt ook een zeer beperkt aantal vrouwen - weduwen en moeders van oorlogsslachtoffers - het recht om op nationaal niveau te stemmen. In 1920 kunnen vrouwen wel stemmen voor de gemeenteraad. Door de invoering van het enkelvoudig stemrecht wordt het belang van de partijorganisatie versterkt. Dit, samen met goedkoper geworden druktechnieken, zorgt voor de eerste echte veranderingen aan het uitzicht van verkiezingsdrukwerk. Er worden meer foto’s gebruikt en affiches bevatten steeds vaker afbeeldingen met kleur. De politieke tegenstanders krijgen het nog steeds hard te verduren, ditmaal ook in de beeldcultuur door middel van karikaturen. Niet onbelangrijk is ook de opkomst van de radio en auto als communicatiemiddel. Het is nog gemakkelijker voor politici om binnen de huiskamers van hun kiezers te komen.

Vooruitgang dankzij vrijheid

De bevrijding na de Tweede Wereldoorlog zorgt voor een groot aantal maatschappelijke veranderingen. Bij de eerste naoorlogse verkiezingen in 1946 zijn het nog steeds de mannen die de stemmen uitdelen maar hierin komt relatief snel verandering. In 1948 wordt het algemeen stemrecht voor vrouwen ingevoerd. Dit betekent een verdubbeling van het kiespotentieel. Ook de manier van propagandavoeren verandert gevoelig. De personalisering van verkiezingscampagnes begint zich door te zetten. Bij de liberalen is dit zichtbaar vanaf 1958: de lijsttrekkers in de verschillende kiesarrondissementen worden met een grootschalige affichecampagne op hun paasbest voorgesteld.

De tendens van de persoonlijke verkiezingscampagnes wordt in de komende decennia alleen maar sterker. Zeker met de komst van de PVV in 1961 nemen ook de partijvoorzitters een voornamere rol in de campagnes in. De uniformering van de campagne is een nieuwe trend die eveneens in de jaren vijftig en zestig opkomt. Vanaf de jaren zeventig is er sprake van een heus logo (gestileerde PVV-letters) en een eigen mascotte (de Eekhoorn). Bijkomend zetten partijen meer in op marktonderzoek. Daarvoor worden soms reclamebureaus onder de arm genomen. In het begin gebeurde dit enkel voor de individuele kandidaten, maar vanaf 1987 is er voor de PVV sprake van een constante samenwerking met bureaus voor het uittekenen van een communicatiestrategie.

Virtueel verkiezingsdrukwerk

De komst van het internet zorgt voor tal van nieuwe campagnemogelijkheden. Campagnevoeren wordt als het ware gedemocratiseerd aangezien iedereen een website kan aanmaken die iedereen kan raadplegen zonder daarvoor exorbitante bedragen te moeten betalen. Toch speelt het internet in de begindagen nog maar een geringe rol in de campagne, het was eerder een nieuwigheid waarmee men kon uitpakken. De VLD is in de jaren negentig een van de eerste partijen die inzetten op het gebruik van het internet. Aanvankelijk blijven websites slechts een aanvulling van de klassieke campagnes op papier. Het is pas vanaf de opkomst van sociale media zoals Facebook (2004) en Twitter (2006) dat het internet ook het voornaamste strijdtoneel wordt van de campagne. Het internet beïnvloedde bovendien ook de papieren campagne. In slechts zeldzame gevallen komt men tegenwoordig nog een pamflet tegen zonder een verwijzing naar een website, socialemediapagina of een QR-code. Hoewel de toekomst van verkiezingscampagnes ongetwijfeld online zal zijn, zal verkiezingsdrukwerk altijd een rol in de campagnes blijven innemen.

Colofon

Liberas Stories is een realisatie van cultuurarchief Liberas. Het werd ontwikkeld door Josworld en Webdoos naar een concept van Ruben Mantels. Aan de hand van een ‘Atlas’ en een ‘Magazine’ vertelt Liberas Stories de geschiedenis van het liberalisme en worden de collecties van Liberas gepresenteerd. Deze website werd gelanceerd in juni 2021 en is sindsdien verder uitgebouwd.

De inhoud van dit portaal is bestemd voor Liberas’ erfgoedgemeenschap, maar ook voor studenten, onderzoekers en journalisten en voor iedereen die ons erfgoed wil ontdekken. Het is geen catalogus van onze collectie: die vind je op liberas.eu.

Liberas heeft geprobeerd alle rechthebbenden op beeldmateriaal te contacteren. Personen of organisaties die zich alsnog in hun rechten voelen geschaad nemen contact op met Liberas vzw, Kramersplein 23, 9000 Gent.

Alle teksten op deze website mogen hergebruikt worden mits het overnemen van de auteurs- en bronvermelding. Alle opmerkingen met betrekking tot Liberas Stories - vragen, aanvullingen, correcties, suggesties voor nieuwe bijdragen - zijn welkom op info@liberas.eu.

Volg ons op