De oprichting van de Vlaamse Liberalen en Democraten

24 november 1991 brengt een enorme kloof tussen de burgers en de politiek aan het licht. Verhofstadt heeft hiervoor in januari 1991 reeds gewaarschuwd in zijn eerste Burgermanifest. De verkiezingsuitslag inspireert hem tot het schrijven van De weg naar politieke vernieuwing. Het tweede Burgermanifest (1992). Tussen 1991 en 1994 verschijnen uiteindelijk drie manifesten waarin telkens ongeveer hetzelfde verhaal wordt herkauwd, opgefrist of nog scherper gesteld.

De essentie van Verhofstadts betoog is de burgerdemocratie. De burger moet weer vat krijgen op de politiek door een drastische hervorming van het politieke systeem. Hij pleit onder meer voor referenda, afschaffing van de stemplicht en de rechtstreekse verkiezing van politici. Voor drukkingsgroepen die zich in de schemerzone van de beslissingsmacht bevinden, is in zijn model geen plaats meer. Daarnaast stelt hij een ultraliberaal beleid voor, met een sterk afgeslankte overheid die enkel nog een aantal kerntaken toebedeeld krijgt.

Maar Verhofstadt heeft een groot probleem. Zijn ideeën vinden in een aantal kringen wel gehoor, maar zolang dit niet verzilverd wordt met een verkiezingsoverwinning, kan hij weinig doen. Een hertekening van het politieke landschap kan een oplossing zijn. Met Omer Vanaudenhove als voorbeeld doet hij een tweede liberale poging tot politieke herverkaveling, met als doel alle liberalen te verenigen in een nieuwe, grote centrumpartij.

Hij lonkt daarbij vooral naar de rechterflank van de CVP en de Volksunie. In die laatste partij is de broederstrijd tussen het links en rechts georiënteerde Vlaams-nationalisme volop aan de gang. Oud-voorzitter Jaak Gabriëls heeft met enkele getrouwen het Centrum voor Politieke Vernieuwing (CPV) opgericht, een denktank die dezelfde analyses als Verhofstadt maakt. Gabriëls wordt zonder twijfel de belangrijkste verruimer-van-het-eerste-uur, met in zijn kielzog tientallen andere VU-leden, onder wie de toen nog onbekende jongerenvoorzitter Bart Somers.

Ook enkele verdwaalde CVP’ers komen aan boord, en vanuit de SP komt Pierre Chevalier zich bij de liberale rangen vervoegen. Maar Verhofstadt kan de echt grote coryfeeën niet strikken. Sommige politici maken de overstap uit idealisme en omdat ze oprecht in het project van Verhofstadt geloven. Maar opportunisme en persoonlijke ambitie zijn eveneens belangrijke drijfveren om het geweer van schouder te veranderen.

De komst van de verruimers brengt argwaan in traditionele PVV-middens met zich mee. Zo kan de Antwerpse kopman Ward Beysen absoluut niet lachen met de komst van Fernand Huts van de Katoennatie. Ook de sterke vrijzinnige vleugel van de partij schrikt nogal als sommige namen uit CVP-middens genoemd worden.

Het PVV-partijbureau beslist daarom om een comité van wijzen op te richten. Het moet de partijtop bijstaan bij de screening van de kandidaat-verruimers. Volbloed liberaal Willy De Clercq neemt de leiding, en wordt bijgestaan door in donkerblauwe inkt geschreven namen als Lucienne Herman-Michielsens, Albert Maertens en Frans Grootjans. Dat deze blauwe bonzen waken over de liberale doctrine, stemt heel wat PVV-leden gerust.

Maar niet iedereen. Eén stem blijft bijzonder kritisch. Herman De Croo spreekt een beetje spottend over “Omer de tweede” en is een koele minnaar van het ganse vernieuwingsproject. Hij werpt zich op als de verdediger van de diepblauwe basismilitanten en draagt de verruimers  - die hij stiekem als “overlopers” beschouwt - allesbehalve een warm hart toe.

Op de jaarlijkse Dag van de Vrijheid te Oostende, op 14 juni 1992, maakt Verhofstadt officieel bekend dat in het najaar een vierdaags congres zal plaatsvinden om een nieuwe partij op te richten. Het stichtingscongres De weg naar politieke vernieuwing (niet toevallig met dezelfde naam als het tweede Burgermanifest) heeft plaats in het Pullmanhotel en de Singel in Antwerpen, van donderdag 12 tot en met zondag 15 november 1992.

Op donderdag wordt de PVV ontbonden en op vrijdag stellen de verruimers zich voor. Het is een bont palet met onder anderen het voltallige CPV van Jaak Gabriëls, lokale lijsten van her en der, oud-leden van de CVP, partijlozen en einzelgängers. Op zaterdag, dag drie van het congres, wordt intens gedebatteerd over de beginselverklaring van de nieuwe partij, onder leiding van congresvoorzitter Patrick Dewael. Het gaat er bijzonder geestdriftig aan toe. Alle aanwezigen geloven in dit nieuwe, positieve project. Diepe indruk maakt een onbekende Poolse vrouw die tijdens het debat over migranten het woord vraagt. In felle bewoordingen wijst zij het racisme en de vreemdelingenhaat van de hand, wat haar een stormachtig applaus oplevert.

Het moment suprême is de onthulling van naam en logo op dag vier, uiteraard door partijvoorzitter Verhofstadt, hierbij geassisteerd door Eva Vanhengel, het dochtertje van de latere minister Guy Vanhengel, die dan partijwoordvoerder is. De “Vlaamse Liberalen en Democraten. Partij van de Burger” is geboren. En dat minder dan een jaar na Zwarte Zondag.

Verhofstadt wordt uiteindelijk in 1999 toch premier (1999-2008). Zijn paarsgroene en paarse regeringen leveren baanbrekend werk op het vlak van de ethische dossiers (homohuwelijk, euthanasie) maar op het vlak van de nieuwe politieke cultuur worden weinig stappen gezet. In 2006 publiceert premier Verhofstadt zowaar nog een vierde Burgermanifest, zijn geactualiseerde visie op de politiek, maar met minder scherpe kantjes dan zijn vroegere teksten. De jaren hebben Verhofstadt veranderd. Hij is milder geworden, en heeft ook wat van zijn strijdlust verloren.

Hoewel enkele punten uit zijn manifesten intussen gerealiseerd zijn (zoals het grondwettelijk vastleggen van het aantal ministers en de oprichting van een Grondwettelijk Hof) is er van echte politieke vernieuwing in België in feite nooit sprake geweest. Toch blijven zijn ideeën voortleven bij een nieuwe generatie politici. In het huidige Vlaamse regeerakkoord (2019-2024) zijn dan ook enkele punten opgenomen die geïnspireerd zijn door zijn maatschappijmodel, zoals de afschaffing van de stemplicht (bij gemeenteraadsverkiezingen), en de nagenoeg rechtstreekse verkiezing van de burgemeester vanaf 2024.