Op oude of nieuwe wegen? De Liberale Partij na de Tweede Wereldoorlog

De Liberale Partij leed zwaar onder de oorlog. Heel wat vooraanstaande figuren kozen voor het verzet. Een niet te onderschatten aantal spilfiguren viel in handen van de Duitsers en overleefde de oorlog niet. De partij, van oudsher niet strak georganiseerd, voelt sterk het gemis van deze spilfiguren. De laatste vooroorlogse regering Pierlot telde drie liberale ministers: Arthur Vanderpoorten, Paul-Emile Janson en Albert Devèze. Enkel die laatste is er nu nog.

Op 26 november 1944 komt de partij voor het eerst weer samen. Op deze bijeenkomst is het grondgebied zo goed als bevrijd maar de oorlog nog niet voorbij. De Duitse V1- en V2-wapens teisteren het bevrijde gebied en zorgen voor onrust. Enkele weken na die eerste liberale bijeenkomst proberen Duitse troepen nog een doorgang te forceren in de Ardennen, in een poging om de haven van Antwerpen in handen te krijgen. In tegenstelling tot de andere partijen hoeden de Belgische liberalen er zich voor om veel actie aan de dag te leggen in het najaar van 1944.

Onmiddellijk na de bevrijding zijn de vraagstukken rond de wederopbouw of rond koning Leopold III nog niet echt aan de orde. De liberalen bezinnen zich over de te varen koers, de naoorlogse zuivering en de omgang met de oprukkende communistische ideologie. Een centrale vraag bestaat erin of er nood is aan restauratie dan wel aan vernieuwing. Anders gezegd: gaat men verder doen zoals voorheen of is er nu toch tijd en ruimte om de zaken eens anders aan te pakken.

De Liberale Partij had zich tijdens het interbellum niet altijd van haar meest dynamische kant laten zien. Na de oorlog lijkt het verantwoord om de weg op te gaan van meer sociaalliberalisme, met oog voor de noden van de kiezers. Inspiratie hiervoor komt er van de ideeën van Walter Lippman (The Good Society, 1937) en William Beveridge (die de krijtlijnen uittekende voor een Brits systeem van sociale zorg). Ook de roep naar een hervorming van het politieke systeem klinkt bijzonder hard. De vooroorlogse antisysteempartijen (Rex aan Franstalige kant en VNV aan Vlaamse zijde) hadden de democratie ondergraven. De burger had toen zijn buik vol van het klassieke partijensysteem en van allerlei belangen en organisaties die achter de schermen het spel bepaalden. Dit mocht niet worden vergeten, zo klonk het. Politici uit andere partijen namen meteen na de oorlog initiatieven om partijen en ideologische invalshoeken een nieuwe invulling te geven. De liberalen beseften dat het vrijheidsdenken door velen kon worden geclaimd en waren daarom op hun hoede.

Een tweede belangrijk thema is de zogenaamde zuivering. Reeds op 14 september 1944 heeft Demets een brief naar de lokale afdelingen (traditioneel de kern van de minder centralistisch georganiseerde Belgische liberalen) gestuurd met de vraag om comités op te richten die kunnen nagaan welke leden en politieke figuren eventueel hadden samengewerkt met de bezetter. De oorlog is dan nog aan de gang en een volledig rapport kan nog niet worden opgemaakt. Gezien de toch wel vrij hoge tol in liberale rangen, leeft er verontwaardiging en zelfs haat tegenover zij die met de Duitse bezetter hebben geheuld.

De rol die de liberalen in het verzet hebben gespeeld, komt in de verdrukking. Vooral de communistische groeperingen kloppen zich hard op de borst en eisen de eer voor zich op. Ze kunnen bij de bevolking op een steeds grotere sympathie rekenen. Uiteraard botst de communistische ideologie met het vrijheidsideaal en de visie op (vrij) ondernemen die de liberale gedachte zo koestert.

De kopstukken van de Liberale Partij zijn evenwel echte Realpolitikers. Wars van alle compromissen is het nodig dat na die moeilijke oorlogsjaren (en wat België betreft, op politiek-bestuurlijk vlak ook de jaren voor de oorlog), de Liberale Partij met een duidelijke visie en heldere uitgangspunten naar buiten komt.

De eerste naoorlogse bijeenkomst van de Liberale Partij tekent de krachtlijnen uit. De aandacht moet gaan naar de naweeën van de oorlog (o.a. bestraffing van verraders, inbeslagname illegale goederen, strijd tegen speculatie en zwarte markt,…). Er worden maatregelen op sociaal gebied naar voren gebracht (verzekering tegen ziekte, invaliditeit en ongevallen, ouderdom, overlijden en werkloosheid, uitbreiding betaalde vakantie,…) met als opvallend aandachtspunt de deelname van arbeiders aan het bestuur van de onderneming en winstdeling. Het reeds lang door de Belgische liberalen gekoesterde idee van volksontwikkeling wordt opgenomen (verplicht onderwijs tot 16 jaar, aandacht voor burgerschapszin en lichamelijke ontwikkeling, met ook voorbereiding op de militaire dienstplicht). Op onderwijsvlak verdedigt de Liberale Partij het officieel (niet-confessioneel) onderwijs. Op economisch gebied zien de Belgische liberalen de mogelijkheid tot iets meer staatsinterventie dan voorheen maar verdedigen ze toch het privaat initiatief in handel, nijverheid en landbouw. De partij zet zich af tegen het corporatisme uit de oorlogsjaren en spreekt een expliciet veto uit tegen de verplichte beroepsorganisatie. Op financieel vlak pleiten de liberalen voor muntstabilisering en vereenvoudiging van de fiscale wetgeving en belastingen. Kapitaal dient om te investeren in het land of de kolonie. De Belgische liberalen pleiten voor algemeen stemrecht vanaf 21 jaar, zonder onderscheid van geslacht voor verkiezingen op alle niveaus (waarmee ook het in België nog steeds niet volledig ingevoerd vrouwenkiesrecht op de agenda komt).

Na de definitieve nederlaag van Duitsland werken de Belgische liberalen deze krijtlijnen verder uit. Op zaterdag 23 juni 1945 (goed anderhalve maand na V-dag) komt de partij bijeen op een congres in Brussel. In zijn openingstoespraak diept voorzitter Motz de hoger genoemde principes verder uit. Hij bepleit vooral politieke en economische vrijheid, rechtvaardigheid en sociale solidariteit. Rond de thema’s onderwijs, kolonie en wederopbouw worden teksten voorgelegd en besproken. De hoofdmoot van deze congresdag gaat naar het economische luik.

De ideeën van Beveridge weergalmen tijdens de debatten. De Belgische liberalen verleenden eerder hun steun aan het zogenaamde Sociaal Pact. Dit was eind 1944 in consensus afgesloten tussen de sociale partners (werkgevers en vakbonden). Het legde de basis voor het naoorlogse sociaal overleg en de naoorlogse sociale zekerheid. Mede geïnspireerd door de nieuwe Verklaring van de Rechten van de Mens keurt het congres een Sociaal Handvest der Liberale Partij goed. Toenadering tussen de sociale standen en het verhogen van het welstand van de arbeiders staan centraal. Deze sociaalliberale visie is vrij vernieuwend voor de Belgische liberalen, die voor de oorlog toch steeds hadden geijverd voor de belangen van de (betere) middenklasse, maar nu ook de druk voelen van de linkse partijen (socialisten en communisten).

Over defensie, en met name over de uitbouw van het naoorlogse leger, kan moeilijk een consensus worden bereikt. Aan de basis van de woordenwisseling liggen vragen van jongere liberalen over onder andere de invulling van de dienstplicht en de houding van het officierenkorps voor, tijdens en na de oorlog. De discussie is des te pijnlijker omdat de liberaal Leo Mundeleer minister van Landsverdediging is en nu dus met de rug tegen de muur staat. Het voorval geeft anderzijds aan dat de Liberale Partij ook na de oorlog het open debat en de vrijheid van spreken bijzonder hoog in het vaandel draagt.

Tot slot komt nog heel kort de staatsstructuur aan bod. Doorheen haar geschiedenis toonde de Liberale Partij zich steeds een voorstander van een sterke unitaire staat. De Franstalige dominantie binnen de partij is duidelijk. Na de oorlog zijn belangrijke figuren van het Vlaamse liberalisme verdwenen en heeft de niet-partijgebonden Vlaamse Beweging zich ook verbrand aan de samenwerking met de Duitse bezetter. Dat het thema toch aan bod komt, is te wijten aan de organisatie van het Waals congres (20 en 21 oktober 1945).

De Liberale Partij heeft een boodschap maar kan die niet duidelijk overbrengen. De structurele verzwakking van het partijkader en de samenstelling van minder stevige kandidatenlijsten liggen mee aan de basis van de nederlaag. Bovendien blijft de Liberale Partij in haar rol geduwd van typische consensuspartij. In de jaren 1930 en 1940 was zij telkens de ideale partner om regeringsvormingen sluitend te maken. Het ideologisch profiel was afgevijld. In de onzekere naoorlogse periode kiest de burger voor duidelijkheid: links (socialisten of communisten) of rechts (katholieke partij). Op beide vleugels verliest de Liberale Partij in 1946 stemmen. De druiven smaken zuur. Was het niet net de liberale ideologie die de vrijheidsstrijd tegen het nazisme had geïnspireerd? Waren het niet net de liberale figuren die dit met hun engagement in het verzet in de praktijk hadden gebracht?

Enkele maanden na deze dramatische verkiezing, op 14 juni 1946, vindt in Brussel de viering plaats van het honderdjarig bestaan van de Liberale Partij in België. De Belgische liberalen trekken er volop de internationale kaart. Vertegenwoordigers uit Denemarken, Spanje, Frankrijk, Italië, Zwitserland, Zweden, Groot-Brittannië en Nederland stellen er samen de zogenaamde Declaratie van Brussel op. Daarin verklaren zij zich voorstander van de geestelijke vrijheid, verwerpen elk reactionair en totalitair bewind, pleiten voor voorzichtige staatsinmenging in de economie en bij uitbreiding sociaalliberale benadering, ijveren voor een internationale organisatie en gaan voor de individuele ontwikkeling. Hierop verder bouwend komt in de lente van 1947 het Manifest van Oxford tot stand.