De liberale syndicalist

De ontwikkeling van een liberale vakbeweging voor 1914 is meer dan een voetnoot in de sociale geschiedenis. Het ontstaan en voortbestaan van vakbonden die zich op het liberalisme laten voorstaan is een gevolg van de in de negentiende eeuw aangevatte verzuiling. Het liberale syndicalisme verwerpt zowel de op klassenstrijd gefundeerde maatschappijvisie van het socialistische syndicalisme als de religieuze basis van het christelijke syndicalisme. In het liberale syndicalisme staan de samenwerking en solidariteit tussen werknemers en de werkgevers en respect voor de vrijheid van het individu centraal.

Nog voor het ontstaan van de eerste moderne liberale vakbonden in de jaren 1890, zijn er al in verschillende Vlaamse steden liberale werkliedenbonden actief die streven naar verzoening en een harmonieuze verhouding tussen arbeiders en patroons. Binnen of via deze kringen ontstaan de eerste liberale werkloosheids-, zieken- en pensioenkassen en coöperatieven.¹ In Antwerpen bijvoorbeeld ziet in 1880 de Liberale Werkliedenmaatschappij van Onderlingen Bijstand Help U Zelve het levenslicht als mutualiteit die haar leden bijstand verleent bij ziekte en werkonbekwaamheid. Deze kringen slaan een brug met het nog embryonale liberale syndicalisme. Zo ontwikkelt zich binnen de Antwerpse maatschappij een syndicale tak met in 1898-1899 de oprichting van de Liberale Dokwerkersbond Help u zelve, die vooral als mutualiteit functioneert, en de Liberale Metaalbewerkersbond van Groot-Antwerpen.²

Ondanks deze steunbetuiging bleef het Gentse liberale syndicalisme in de schaduw staan van de katholieken en socialisten. In 1902 omvat de Liberale Werkersverdediging vijf vakorganisaties, samen goed voor ongeveer 1100 leden. Tegen 1911 tellen de Gentse liberale vakbonden slechts een 350-tal leden meer. De Liberale Werkersverdediging ontplooit zowel een mutualistische (bijstand in geval van werkonbekwaamheid en ziekte) als politieke werking. In 1893 richt de Liberale Werkersverdediging meteen een vrij succesvol ziekenfonds op.⁶

De politieke werking van de Liberale Werkersverdediging staat in relatie met de grondwetsherziening van 1893 die arbeiders toeliet te stemmen. Hierdoor wordt het voor de Liberale Partij belangrijk om via de arbeidersverenigingen en vakbonden dit stemmenpotentieel aan te spreken. De Liberale Werkersverdediging functioneert dan ook meteen als kiesvereniging die probeert kandidaten voor te dragen op verkiesbare plaatsen op liberale lijsten.⁷ Ook Help U Zelve in Antwerpen verbindt zich als mutualiteit niet toevallig in 1893 aan een politiek programma, met onder meer concrete maatregelen ter verbetering van de arbeidsomstandigheden. In 1897 stichten vertegenwoordigers van liberale vakbonden, ziekenfondsen, coöperatieven en andere arbeidersorganisaties zelfs een liberale arbeiderspartij.

De Liberale Werkliedenpartij/Parti Ouvrier Libéral krijgt op het einde van de negentiende eeuw slechts twee vertegenwoordigers in het parlement om er de basisprincipes van het liberale syndicalisme te verdedigen.⁸

Hoewel de liberale vakbeweging met hooguit enkele duizenden leden in totaal ver achterblijft op het socialistisch en christelijk syndicalisme, wordt in de vroege twintigste eeuw vanuit de liberale zuil ook geprobeerd een eerste ’nationale’ interprofessionele federatie te organiseren. De noodzaak van een centralistische interprofessionele structuur is in het liberale geval vooral een gevolg van de numerieke zwakte. Op initiatief van liberale vakbonden uit Gent, Antwerpen en Mechelen wordt in 1904 de Landelijke Federatie van Liberale en Vrijzinnige Vakvereenigingen en Werkgroepen gecreëerd. De secretaris-generaal van de Liberale Werkliedenpartij Victor Heymans wordt de eerste voorzitter. De federatie slaagt er niet in om een impuls aan de liberale syndicale beweging te geven. Ondanks de naam van Landelijke Federatie is ze hoofdzakelijk een initiatief van Vlaamse liberale vakbonden en verdwijnt ze samen met de Liberale Werkliedenpartij al voor het uitbreken van de oorlog van het toneel. In Wallonië blijft de liberale vakbeweging bijna compleet afwezig.⁹

Na de Eerste Wereldoorlog wordt er vanuit de syndicale basis met steun van de partij opnieuw werk gemaakt van de nationale overkoepeling van de liberale vakbeweging via een landelijke interprofessionele structuur. De congressen van de Liberale Sociale Werken in april/mei 1920 en het liberaal partijcongres in oktober geven met rapporten en resoluties de nodige impulsen aan de verdere organisatorische uitbouw van de liberale syndicale beweging op regionaal en landelijk niveau. Reeds in 1920 is er sprake van een Nationale Centrale der Liberale Vakbonden, met Remi Casseur als spilfiguur en Paul Lamborelle als eerste voorzitter. Liberaal volksvertegenwoordiger Edouard Pecher steunt als voorzitter van de Landsraad van de Liberale Partij de eenmaking van het liberale syndicalisme.¹⁰ Aanvankelijk vormt de centrale enkel een interprofessionele stakingskas waarbij de liberale vakorganisaties zich kunnen aansluiten en heeft ze louter vaste voet in Vlaanderen. Het samenvoegen van stakingsmiddelen in een centrale weerstandskas is een nieuw gegeven in het syndicale landschap. Bij de liberale beweging is dit opnieuw uit noodzaak door de zwakte van de afzonderlijke vakbonden.

Onder impuls van Gustaaf van Damme, liberaal vakbondsleider in Wetteren, en Alfons Colle, secretaris van de metaalbewerkersbond die sinds 1917 ressorteert onder de Gentse Centrale der Liberale Vakbonden Help U Zelve, ontstaat in 1921 een regionaal verbond. Het Verbond der Liberale Vakvereenigingen der Beide Vlaanderen centraliseert de werkloosheidskassen van een groot deel van de liberale vakbonden van West- en Oost-Vlaanderen en sluit zich meteen aan bij de ‘nationale’ centrale.¹¹ Inmiddels had de regering in 1920 de aantrekkingskracht van vakbonden enorm verhoogd door vanuit de overheid de syndicale werkloosheidskassen te subsidiëren via een Nationaal Crisisfonds.¹²

De syndicale werking in België wordt tijdens de Tweede Wereldoorlog compleet ontwricht, met gevolgen op personeel en organisatorisch vlak. Directeur-generaal Alfons Colle en zijn zoon Armand Colle (actief als administratief directeur sinds mei 1940) laten - na positief advies van de liberaal Maurice Lippens - net als andere syndicale leiders hun centrale in november 1940 aansluiten bij de door de bezetter opgezette Unie van Hand- en Geestesarbeiders. Hierover wordt geen overleg gepleegd met het ‘oorlogsbureau’ van de partij dat clandestien bijeenkomt. Inmiddels is de naam van de ACVLB binnen de tijdsgeest reeds veranderd in het corporatieve Algemene Centrale der Beroepsverenigingen van België. Een gelijkaardige naamsverandering wordt ook voor het Algemeen Christelijk Vakverbond doorgevoerd.¹⁵ Het wordt meer en meer duidelijk dat de bezetter met de onder toenemende Duitse controle staande eenheidsvakbond de hand wil leggen op de bezittingen van de centrales. Alfons Colle trekt zich als syndicaal leider in 1942 uiteindelijk terug uit de unie en de vakbond beëindigt de samenwerking. Hij kan niet vermijden dat het kapitaal van de centrale wordt overgedragen.¹⁶  Colle herneemt na de oorlog zijn functie als directeur-generaal. Stichtend voorzitter Paul Lamborelle was overleden in 1943.

De ACVLB is niet betrokken bij de mislukte poging van christelijke en socialistische vakbondsleiders om na de bevrijding in 1944 het Belgische syndicalisme boven de zuilen heen organisatorisch te unificeren. De liberale vakbondszuil in België kent een organisatorische doorgroei met Adolphe Van Glabbeke als nieuwe energieke voorzitter vanaf november 1944. Van Glabbeke combineert dit voorzitterschap, net als Lamborelle voor hem, met een mandaat als volksvertegenwoordiger en wordt als voorzitter zelfs verschillende malen minister. Alfons Colle legt zich in het door de oorlog getekende West-Europa toe op het oprichten van een (bescheiden) internationale vakbeweging geïnspireerd op het sociaalliberale gedachtegoed. Hij sticht samen met syndicale leiders uit Nederland, Zwitserland en het Verenigd Koninkrijk in 1948 te Zürich de Union Mondiale des Organisations Syndicales sur Base Economique et Sociale Libérale.¹⁷

Het blijvend voortbestaan tot vandaag van een liberale vakbondsconstellatie met een beperkt syndicaal ‘marktaandeel’ ligt vanuit een internationaal perspectief helemaal niet voor de hand. Hoe valt dit te verklaren?

Belangrijk hiervoor is de binnenlandse erkenning binnen de verzorgingsstaat met de steun van de Liberale Partij. Na de Tweede Wereldoorlog maakt de werkloosheidsverzekering deel uit van de door de overheid georganiseerde, verplichte sociale zekerheid. Noch de Liberale Partij noch de Liberale Vakbond zijn betrokken bij de totstandkoming van het Sociaal Pact in 1944. De liberale beweging beseft wel dat een heldere formulering van haar sociale standpunten nodig is om relevant te blijven binnen het nieuwe maatschappelijke bestel. De partij, voorgezeten door Roger Motz, en de vakbond, voorgezeten door Van Glabbeke, keuren in 1945 op hun congressen een Sociaal Handvest goed. Deze progressieve partijtekst is geïnspireerd door de theorieën van William Beveridge en bevestigt de principes van het Sociaal Pact.²⁰

Met het Sociaal Pact komt er een blijvende institutionele verankering van de vakbonden als uitkeringsinstanties bij werkloosheid. Ook de rol van de vakbonden in de sociale overleginstituties wordt vergrendeld.²¹ De ACLVB krijgt in juli 1946 erkenning als de derde representatieve werknemersorganisatie in België. In 1961 is zo’n zeven procent van het totaal aantal gesyndiceerden aangesloten bij de ACVLB. De Liberale Vakbond rekruteert vooral onder de bedienden en arbeiders van kleinere ondernemingen. Dankzij druk van de Liberale Partij op de regering Van Acker IV verwerft de ACLVB erkenning binnen de collectieve arbeidsverhoudingen en zetelt ze in 1957 reeds in 67 van de 74 nationale paritaire comités.²² Armand Colle volgt Van Glabbeke op als voorzitter in 1959, op een moment dat de vakbond bijna de kaap van 100.000 leden bereikt.

Onder leiding van Colle junior worstelt de vakbond zich door een aantal moeilijke momenten Zo verzuurt in 1961 de relatie met de Liberale Partij, waarmee Armand Colle trouwens, in tegenstelling tot zijn voorgangers, geen structurele banden meer heeft. De leiding van de ACVLB kant zich tegen de grootschalige stakingsacties naar aanleiding van de Eenheidswet. Ondanks de gematigde houding van de Liberale Vakbond voert de Liberale Partij in maart 1961 een anti-syndicale verkiezingscampagne die geen onderscheid maakt tussen de vakbonden.

De negatieve herinnering aan het geweld en de schade die met de staking van 1960-1961 gepaard ging, is een centraal element in de campagne van de partij. Na de tegenvallende verkiezingsuitslag voor de liberalen, laat Colle zich meteen kritisch uit over de sociale politiek van de partij en verduidelijkt hij dat de vakbond autonoom ten opzichte van de partij opereert. In een gezamenlijk persbericht in mei 1961 benadrukken de vakbondsleiding en de partijleiding nog eens duidelijk dat ze onafhankelijk van elkaar handelen. De relatie verbetert er niet op wanneer de partij - inmiddels omgevormd tot Partij voor Vrijheid en Vooruitgang (PVV) met Omer Vanaudenhove als voorzitter - probeert om enkele vertegenwoordigers van onafhankelijke, concurrerende vakbonden in haar politiek bureau op te nemen. Op het vakbondscongres in 1962 verduidelijkt de ACLVB dan ook haar visie ten aanzien van een sociaalliberaal syndicalisme die niet meer overeenstemt met de partijlijn van de PVV.

De kritiek van de Vlaamse PVV op de verzuiling en het onbegrensde stakingsrecht in de jaren 1980 valt natuurlijk niet in goede aarde bij de ACVLB, hoewel de vakbond dan al een hele tijd een eigen onafhankelijke koers vaart. In 1989 schrijft de vakbond officieel de politieke onafhankelijkheid in de statuten neer. Bovendien krijgt ze dat jaar een aan de federalisering aangepaste structuur van regionales voor het Vlaamse en Waalse gewest.²³

In 2002 volgt een belangrijke internationale erkenning wanneer de ACVLB onder voorzitterschap van Guy Haaze lid wordt van de European Trade Union Confederation (°1973). Ze versterkt daarmee ook haar binnenlandse positie. In de jaren 2000 neemt de vakbond dan ook meer en meer deel aan overleg met het ABVV en ACV om een gemeenschappelijk standpunt in te nemen ten aanzien van het socio-economisch regeringsbeleid.²⁵ Hoewel bijzonder gehecht aan het liberale referentiekader, draagt de top van de ‘vakbond die niet graag staakt’ ook in de éénentwintigste eeuw de politieke onafhankelijkheid hoog in het vaandel.²⁶

Vandaag telt de Liberale Vakbond ongeveer 300.000 leden, een recordaantal. Ook tegen de achtergrond van de sanitaire, sociale en economische crisis in 2020 is er groeiruimte voor een vakbeweging die de zelfredzaamheid van het individu probeert te beschermen via het collectief. Bij de sociale verkiezingen van november 2020 verhoogt de ACLVB opnieuw (licht) haar aanwezigheid in de Belgische sociale dialoog op het niveau van de ondernemingen met dertien procent van de stemmen.²⁷ Het op de pijlers van vrijheid en solidariteit gebaseerde liberaal syndicalisme beschikt in België niet alleen over een rijke geschiedenis, het kan ook de toekomst met vertrouwen tegemoet treden.