Vanderpoorten in het land van de Sokols

De Sokol slet van juni tot juli 1938 in Praag markeert een van de meest symbolische momenten in de geschiedenis van de Tsjechoslowaakse Sokol-beweging. Deze gymnastiekorganisatie, opgericht in 1862, heeft als doel de lichamelijke, morele en nationale ontwikkeling binnen de Slavische gemeenschap te bevorderen. Sokol, dat ‘valk’ betekent, benadrukt discipline, gemeenschapszin en nationale trots. De beweging speelt een cruciale rol in de vorming van de Tsjechische identiteit. Elke zes jaar organiseert de Sokol-beweging een grote sportmeeting, de zogenaamde slet (festival in het Tsjechisch).

In 1938, tegen de achtergrond van de dreiging van nazi-Duitsland en de Sudetencrisis, groeit de Sokol slet uit tot een krachtig symbool van verzet en solidariteit. Duizenden deelnemers van alle leeftijden voeren synchroon gymnastiekoefeningen uit in een indrukwekkende demonstratie van eenheid. Het evenement overstijgt een gewone sportieve bijeenkomst en benadrukt de Tsjechoslowaakse onafhankelijkheid en nationale eenheid. Deze slet wordt uiteindelijk een van de laatste grote uitingen van Tsjechisch nationalisme voordat het land in 1939 door nazi-Duitsland wordt bezet.

Dat de Belgische liberale senator Arthur Vanderpoorten aanwezig is op de grote turnfeesten in Praag, komt niet als een verrassing. Vanderpoorten is een turner in hart en nieren. In Lier, zijn thuisstad, blijft hij zijn hele leven verbonden aan de Lierse Turnkring. Zijn passie voor de sport neemt hij mee buiten de Netestad. Als volksvertegenwoordiger zet hij zich in voor turners in heel het land. In het parlement pleit hij onder meer voor het belang van lichamelijke opvoeding in het onderwijs en voor voldoende middelen voor turnverenigingen. Daarnaast schrijft hij regelmatig artikelen voor Onze Tolk, het tijdschrift van de Lierse Turnkring, en voor De Turner, het tijdschrift van de Koninklijke Belgische Turnbond.¹

Tijdens de Sokol slet in 1938 is Vanderpoorten provinciaal senator voor Antwerpen. Hij reist op persoonlijke uitnodiging van de Tsjechoslowaakse minister van Volksgezondheid en vertegenwoordigt de Belgische regering.² Een grote groep Belgische sportfanaten reist met hem mee. Door de strenge grenscontroles tussen Duitsland en Tsjechoslowakije in 1938 is dat geen gemakkelijke opgave. In zijn gezelschap bevindt zich ook Leo Schalckens, de vliegende reporter van Het Laatste Nieuws. Schalckens brengt tijdens de feesten veel tijd door met Vanderpoorten en publiceert meerdere artikelen over de Sokol slet en Vanderpoortens rol.³

De Sokol-feesten maken een diepe indruk op Vanderpoorten.⁴ In interviews en persoonlijke brieven schetst hij een volksfeest dat de hoop op een betere toekomst symboliseert. ‘Ik keer terug van een ontdekkingsreis en ik ga in 1944 opnieuw naar het Sokol-congres […]’, verklaart hij bij Schalckens in Het Laatste Nieuws.⁵ Vanuit hotel Opera in Praag schrijft hij aan zijn familie: ‘Hoe zeer men ook door de film en de deskundige schriften voorbereid  was op iets grootsch - toch overtreft de werkelijkheid ver de verbeelding’.⁶

In een huldebrochure van de Koninklijke Belgische Turnbond publiceert hij een uitgebreid verslag over de sportkwaliteiten van de Sokols en de gastvrijheid van de Tsjechoslowaken. De massale manifestatie doet de sportliefhebber in Vanderpoorten opleven.⁷

Terwijl de turner Vanderpoorten de tijd van zijn leven beleeft, is de politicus Vanderpoorten echter druk aan het werk. Hij is zich scherp bewust van de precaire geopolitieke situatie waarin Tsjechoslowakije verkeert. Het Duitse naziregime heeft in 1938 zijn expansiedrift al stevig opgevoerd. Na de annexatie van Oostenrijk in maart 1938 richt Hitler zijn pijlen op het Sudetenland, een rijke regio in Tsjechoslowakije met een grote Duitse bevolking.

In een interview met Schalckens tijdens de Sokol-feesten beschrijft Vanderpoorten zijn gevoelens: ‘Kleine volken moeten elkanders polsslag voelen en elkander steunen in wel en wee. Beide landen, België en Tsjechoslowakije, kunnen aan de wereld toonen dat er tusschen de diktaturen van links en van rechts nog plaats is voor een gezonde en redematige demokratie’.⁸

Kort na dit interview verschijnen berichten over de mobilisatiespanning tussen Berlijn en Praag.⁹ Vanderpoorten ontmoet tijdens zijn bezoek de Tsjechoslowaakse minister van Volksgezondheid en bespreekt de situatie uitgebreid. Ook brengt hij een bezoek aan de brouwerij Urquell in Pilsen, waar hij bedrijfsleiders ontmoet. Tussen het sportplezier door, neemt Vanderpoorten de tijd om de complexe internationale situatie met zijn Tsjechoslowaakse collega's te bespreken.

Slechts twee maanden na de Sokol-feesten, slaat het noodlot toe. Op 30 september 1938 tekenen Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk, nazi-Duitsland en Italië het Verdrag van München. Dit akkoord regelt de annexatie van het Sudetenland door Duitsland in ruil voor een wankele vrede. Tsjechoslowakije wordt voor voldongen feiten gesteld.

De feiten laten ook Vanderpoorten niet onberoerd. Hij schrijft in oktober twee artikels waarin hij zijn medeleven betuigt voor de Tsjechoslowaken. In zijn eerste artikel Na de tragische offerande… zitten de Sokol-feesten nog duidelijk vers in het geheugen. Meermaals contrasteert hij de Sokol-beweging die de verschillende nationaliteiten binnen Tsjechoslowakije verenigt, tegenover het nationalisme dat overal in Europa de kop opsteekt:

‘De Menschen laten zich liever in stukken hakken dan hun vrijheid op te offeren. Het is anders geloopen. Zij hebben het volksvreemde afgeschud en zijn dieper gaan doordringen tot hun eigen wezenheid. Zij hebben zich zelf gelouterd in den barnenden smeltkroes der vrijwillig aanvaarde zuivering. Zij hebben kalm en waardig, als het Sokols past de militaire aanlokking tot strijd en verwoesting verdrongen en hebben den hoogburgerlijken plicht van vredestichters begrepen en volbracht’.¹⁰

Daarnaast prijst hij de moed van de Tsjechoslowaakse president (en tevens Sokol) Edvard Benes. In een concept van zijn tweede artikel, Na de storm, roept hij zelfs op om hem de Nobelprijs voor de Vrede toe te kennen.¹¹ Het is duidelijk dat in beide artikels Vanderpoorten de situatie in Tsjechoslowakije zeer persoonlijk neemt. In enkele regels valt ook op dat hij een verwantschap ziet tussen zijn eigen, neutrale en tweetalige België en het multi-etnische Tsjechoslowakije. Dit zegt hij ook in zijn eerdere interview met Schalkens tijdens de Sokol slet: ‘Kleine volken moeten elkanders polsslag voelen en elkander steunen in wel en wee’.

Ook in België is er op dat moment heel wat politieke instabiliteit. In oktober 1938, wanneer Vanderpoorten zijn artikels publiceert, zijn er ook gemeenteraadsverkiezingen. Heel wat extreme partijen zoals Rex en het Vlaamsch Nationaal Verbond (VNV)¹² doen mee. Ook bij de parlementsverkiezingen van april 1939 is men de situatie in Tsjechoslowakije niet vergeten. Liberalen en in het bijzonder Vanderpoorten nemen het in beide verkiezingen op voor het lot van de Tsjechoslowaken. De roep naar vrijheid klinkt sterker dan ooit. In één adem verbindt Vanderpoorten dan ook de situatie in het Sudetenland met die in België:

‘Het heeft ons ook geleerd hoe gevaarlijk het is, wanneer sommige elementen in het land hun blikken laten gaan naar de leiders van vreemde staten, zooals dit het geval was met de Henleinpartij in het Sudetengebied. Wij moeten samen bekampen al deze partijen, die, zoals de rexisten, de Vlaamsche nationalisten, of de communisten hun ordewoord in het buitenland gaan halen en hier vreemde regeeringsstelsels willen invoeren’.¹³

Tot aan zijn dood zet Vanderpoorten zich in voor zijn idealen van vrijheid. Na de verkiezingen van april 1939 wordt de senator minister van Openbare Werken en Opslorping van de Werkloosheid in de regering-Pierlot II. Later wordt hij minister van Binnenlandse Zaken in de regering-Pierlot IV. Tijdens zijn ministerschap valt nazi-Duitsland België binnen. Vanderpoorten vlucht samen met de regering naar Frankrijk, maar reist niet - zoals de meeste ministers - door naar Londen. Hij verblijft in Grenoble (Vichy-Frankrijk) en zet zich gedurende zijn ballingschap in voor Belgische vluchtelingen.

Uiteindelijk arresteren de nazi’s hem in januari 1943 en brengen hem over naar het concentratiekamp van Oranienburg, waar hij erg verzwakt. Dankzij de verzorging van de Tsjechische dokter Pirek komt hij er enigszins bovenop. Zeer tekenend voor het karakter en doorzettingsvermogen van Vanderpoorten zijn de  getuigenissen van medegevangenen. Zo geeft hij naar verluidt in de concentratiekampen nog turnlessen aan zijn medegevangenen. Als de geallieerden verder in Duitsland doorstoten, organiseren de nazi’s verschillende gevangenentransporten. Zo belandt Vanderpoorten in Bergen-Belsen, waar hij op twaalf dagen voor de bevrijding sterft aan de tyfusepidemie die de gevangenen in haar grip houdt.¹⁴