Adolf Buyl, dwarse schepen en spion

Buyl is ontroerd door de vele eerbetuigingen. In zijn dankwoord zegt hij de viering enkel aanvaard te hebben om hulde te betuigen aan zijn medewerkers, zowel de aanwezigen als zij die het niet overleefden. Om de wezen van deze laatste te ondersteunen, hebben Buyl en de organisatoren een Buylfonds opgericht. Hij grijpt de gelegenheid ook aan om te pleiten voor een ondersteuning van de getroffen families door de staat. In de namiddag trekken vijfenzeventig politieke, sociale, culturele en andere verenigingen uit Elsene, van alle politieke kleuren, door de straten van de gemeente. Tot slot bieden de verenigingen Buyl nog een hulde aan in de gemeenteschool van de Guldensporenlei.

Buyl pleegt ook zichtbaar verzet: als schepen in het bezette België vindt Buyl er niets beters op dan elke Belgische, Franse of Britse soldaat die in een ziekenhuis van Elsene aan zijn verwondingen bezwijkt, een plechtige begrafenis te geven. Pourquoi Pas? beschrijft in augustus 1919 de aanpak van Buyl: eerst leidt hij de kist, bedekt met de nationale vlag van de overledene en gevolgd door kinderen met bloemen, door de straten van de gemeente naar de begraafplaats. Daar aangekomen haalt hij zijn talenten als redenaar boven. Duitse soldaten zijn aanwezig, kijken toe, maar durven - uit trouw aan hun eerbied voor gesneuvelde tegenstanders - niet ingrijpen. Buyl heeft het in zijn toespraken over glorie, het vaderland en de menselijkheid van de beschaving, maar blijft voorzichtig: hij houdt het bij algemeenheden en suggereert vooral zonder de zaken zelf te benoemen. Toch besluit de Duitse militaire overheid op een dag dat Buyl moet stoppen, waarop hij als reactie nog een laatste lijkrede houdt over alles wat hij wilde zeggen, maar niet mag uitspreken van de Duitsers. Op de huldeviering in 1919 verklaart hij dat ostentatief in de kijker lopen, zoals met deze rouwhuldes of door het bijwonen van liefdadigheidsconcerten en vergaderingen van allerhande comités, zijn ‘truc’ was om niet verdacht te worden van spionageactiviteiten.

‘Was een der hoofden van het Brusselsch verzet […] Van af het begin der bezetting heeft hij de inrichting van eenen bespiedingsdienst op zich genomen en heeft dien, heel den oorlog door, te midden van duizend gevaren, blijven leiden. Ondanks de aanhouding van talrijke agenten, weigerde hij altijd het land te verlaten en bleef op den vrijelijk door hem verkozen post.’¹

(Uit de dagorde bij de decoratie van Buyl)

In november 1919 doet de stad Oostende de hulde nog eens over, inclusief Oostendse straatnaam. Na de bevrijding krijgt Buyl, die tijdens de oorlog eveneens meewerkte aan het sluikblaadje De Vlaamsche Leeuw, niet enkel de status van verzetsheld, maar ook van symbool van het burgerverzet. In die hoedanigheid schrijft hij in 1920 het voorwoord bij het vierde deel van het huldeboek Nos héros morts pour la patrie. L'épopée belge de 1914 à 1918, gewijd aan de gestorven burgerhelden van de Eerste Wereldoorlog. Hij eert er op aangrijpende wijze de door de Duitsers geëxecuteerde leden van zijn netwerk. Hij slaagt er als liberaal ook schijnbaar in om het hele publieke land rond zijn verzetswerk te verenigen. Zijn huldeviering in 1919 krijgt aandacht in het hele spectrum van de Belgische pers, die niet enkel rapporteert maar ook hulde brengt aan Buyls verzetswerk. Of zoals het Vlaams-nationalistische De Schelde het verwoordt: ‘Tijdens den oorlog waren er weinige mannen, die zich zoo kranig ten dienste stelden om het vaderland te helpen in zijn groote nooden. […] zijn politieke tegenstrevers erkennen graag met woord en pen den moedigen rol door Adolf Buyl vervuld’.²